Νεοελληνική Γλώσσα Γ’ Λυκείου

Ο κομφορμισμός[1] στη σύγχρονη εποχή

Θανάσης Γιαλκέτσης, εφ. Ελευθεροτυπία, 11/3/2007

        Σε κανένα δεν δόθηκε η δυνατότητα να επιλέξει την εποχή στην οποία θα ζήσει ούτε και η δυνατότητα να ζήσει έξω από την εποχή στην οποία γεννήθηκε. Δεν υπάρχει άνθρωπος που να μην είναι τέκνο του καιρού του και επομένως που να μην είναι κατά κάποιον τρόπο «ομογενοποιημένος», ενταγμένος και υποχρεωμένος να λειτουργεί σε ομάδες, κοινότητες και σύνολα. Σε σχέση με τις εποχές που προηγήθηκαν η εποχή μας είναι η πρώτη που ζητάει την ομογενοποίηση όλων των ανθρώπων ως προϋπόθεση της ύπαρξής τους. Απαιτεί δηλαδή από τον καθένα να συμμορφωθεί, αν θέλει να υπάρξει.

        Γιατί η εποχή μας απαιτεί κάτι τέτοιο; Για ποιους λόγους συμβαίνει αυτό; Αυτό συμβαίνει διότι στην εποχή της τεχνικής και της παγκόσμιας οικονομίας, το να «εργάζεται» κανείς σημαίνει να «συνεργάζεται» στο εσωτερικό ενός μηχανισμού, όπου οι ενέργειες του καθένα έχουν ήδη προκαταβολικά περιγραφεί και προδιαγραφεί από το οργανόγραμμα για την καλή λειτουργία αυτού του μηχανισμού. Επομένως ο σύγχρονος άνθρωπος, αρχικά στο Δυτικό κόσμο στη συνέχεια σε όλο τον πλανήτη, ζει σε μια κοινωνία που προκαθορίζει τη συμπεριφορά του αρχικά στο χώρο της εργασίας στη συνέχεια και εκτός εργασίας. Περνώντας από το χώρο της εργασίας στο χώρο της κατανάλωσης, του ελεύθερου χρόνου κ.ά. όλο και περισσότερο ο σύγχρονος άνθρωπος είναι προκαθορισμένος και ετεροκατευθυνόμενος, άρα ολοένα και πιο «ομογενοποιημένος». Ομογενοποιημένος άνθρωπος σημαίνει ομογενοποιημένη συνείδηση. Ας δούμε πώς ορίζεται.

1.        Η ομογενοποιημένη συνείδηση.

        Μια δράση είναι ομογενοποιημένη, όταν συμμορφώνεται προς έναν κανόνα που την προδιαγράφει. Επομένως δεν είναι δράση αλλά συμμόρφωση. Και συμμόρφωση είναι όλες οι ενέργειες που πραγματοποιούνται σε ένα μηχανισμό, στο εσωτερικό του οποίου η αυτενέργεια περιορίζεται αν δεν καταργείται εντελώς. Οι σκοποί που θέτει ο μηχανισμός δεν περιλαμβάνονται στις αρμοδιότητες του μεμονωμένου ατόμου. Μερικές φορές, δεδομένης της υψηλής τεχνικής τελειοποίησης, οι σκοποί του μηχανισμού υπερβαίνουν τις ειδικές γνώσεις του ατόμου που λειτουργεί στο εσωτερικό αυτού του μηχανισμού. Αυτό συνεπάγεται το ότι η «συνείδηση» του ατόμου υποβαθμίζεται στην «ευσυνειδησία» που δείχνει κατά την εκτέλεση της εργασίας του, προσπαθώντας να συμβάλει στην καλή και αποδοτική λειτουργία του μηχανισμού. Με αυτή την υποβάθμιση γεννιέται η «κομφορμιστική συνείδηση», από την οποία ζητιέται μόνο μια καλή συνεργασία, ανεξάρτητα από τους σκοπούς που υπηρετεί ο μηχανισμός.

2.        Ο υγιής ρεαλισμός.

        Γι' αυτό ήδη από μικροί ακούμε να λένε ότι στην επιτυχία φτάνουμε πιο εύκολα, αν προσαρμοζόμαστε στις απαιτήσεις των άλλων και δείχνουμε πνεύμα συνεργασίας, χωρίς να υπολογίζουμε ότι έτσι απαρνούμαστε τη δική μας αυτοπραγμάτωση. Με αυτό τον τρόπο ενεργούμε, όταν μιμούμαστε τα χαρακτηριστικά και τις συμπεριφορές όλων των ομάδων στις οποίες ανήκαμε και ανήκουμε. Από την ομάδα των παιδιών με τα οποία παίζαμε ως τους συμμαθητές μας και τους συναδέλφους μας στην εργασία, διδαχθήκαμε και διδασκόμαστε ότι αυτό που ανταμείβεται είναι η πιο αυστηρή ομοιομορφία. Αυτό συνέβαινε και συμβαίνει, διότι η ικανότητα προσαρμογής στην οργάνωση εμφανίζεται ως η μοναδική προϋπόθεση για να ασκήσουμε μιαν ορισμένη επίδραση πάνω σε αυτήν. Στην παραμικρή μας αντίρρηση υπήρχε και υπάρχει πάντοτε κάποιος που μας θύμιζε και μας θυμίζει ότι «πρέπει μα είμαστε ρεαλιστές».

3.        Η ομογενοποιημένη συνείδηση δεν έχει αυτοσυνειδησία

 Προκειμένου η προσαρμογή να μην γίνεται αντιληπτή ως καταναγκασμός, είναι αναγκαίο ο κόσμος στον οποίο ζούμε να μη θεωρείται ως ένας από τους «δυνατούς» κόσμους αλλά ως ο «μοναδικός» κόσμος, έξω από τον οποίο δεν μας προσφέρονται καλύτερες δυνατότητες ύπαρξης. Κάνοντάς μας να πιστέψουμε ότι ο κόσμος μας είναι ο μοναδικός, τείνουμε να τον θεωρούμε ως φυσικό κόσμο και έτσι τον αποδεχόμαστε χωρίς να προσπαθούμε να τον ερμηνεύσουμε και να τον αλλάξουμε. Αν ο κόσμος των αγαθών που παράγουμε και καταναλώνουμε μας παρουσιάζεται ως συνεκτικός κόσμος χωρίς κενά, χωρίς εναλλακτικές λύσεις, οι υποχρεώσεις που μας επιβάλλονται από αυτό τον κόσμο και η υπακοή που μας ζητιέται δεν θα γίνονται πλέον αντιληπτές ως τέτοιες, αλλά ως «φυσική συνθήκη» της ύπαρξης.

4.        Είμαι κομφορμιστής άρα υπάρχω (συμμορφώνομαι άρα υπάρχω)

         Δεν αντιλαμβανόμαστε με πόσες αλυσίδες μάς έχει δέσει η εποχή της τεχνικής και της παγκόσμιας οικονομίας. Αν στον 19ο αιώνα ο Μαρξ μπορούσε να λέει ότι η πλειονότητα της ανθρωπότητας «δεν έχει τίποτα να χάσει εκτός από τις αλυσίδες της», σήμερα θα μπορούσαμε να πούμε ότι χωρίς αυτές τις αλυσίδες η πλειονότητα της ανθρωπότητας δεν θα έβρισκε τρόπο να επιβιώσει. Αυτός είναι ο λόγος για τον οποίο όταν οι αλυσίδες σπάνε (απεργία στα μέσα μεταφοράς, διακοπή στην παροχή ηλεκτρικής ενέργειας, καθυστέρηση στον ανεφοδιασμό με τρόφιμα), όλοι ζητούν αμέσως την επανασυγκόλληση. Αυτή η απαίτηση είναι ο δείκτης όχι μόνον του βαθμού εξάρτησης κάθε ατόμου από τον κόσμο της τεχνικής και της παγκόσμιας οικονομίας αλλά και του βαθμού αυθόρμητης συνεργασίας, επομένως ομογενοποίησης και κομφορμισμού.

5.        Τα μέσα επικοινωνίας ως μέσα ομογενοποίησης.

        Η κομφορμιστική (ομογενοποιημένη, μαζική) κοινωνία, παρά την πελώρια ποσότητα φωνών που διαδίδονται από τα μέσα μαζικής επικοινωνίας -ή μάλλον ακριβώς εξαιτίας αυτής της ποσότητας- μιλάει στο σύνολό της μόνο με τον εαυτό της. Όποιος μιλάει και όποιος ακούει δεν έχει πίσω του μια διαφορετική εμπειρία του κόσμου, επειδή ο κόσμος που προσφέρουν σε όλους τα ΜΜΕ είναι όλο και περισσότερο ταυτόσημος, έτσι όπως όλο και περισσότερο ταυτόσημα είναι και τα λόγια που έχουμε στη διάθεσή μας για να τον περιγράψουμε. Το αποτέλεσμα είναι ένα είδος ταυτολογικής επικοινωνίας, όπου όποιος ακούει καταλήγει να ακούει τα ίδια πράγματα που αυτός ο ίδιος θα μπορούσε να πει και όποιος μιλάει λέει τα ίδια πράγματα που θα μπορούσε να ακούσει από οποιονδήποτε (...).

Το παραπάνω άρθρο του ιταλού φιλοσόφου Ουμπέρτο Γκαλιμπέρτι δημοσιεύτηκε στην εφημερίδα «La Repubblica»· διασκευάστηκε για διδακτικούς λόγους.

Ασκήσεις

@   Αναπτύξτε περισσότερο το ρόλο των μέσων μαζικής επικοινωνίας ως μέσων ομογενοποίησης (συμμόρφωσης, κομφορμισμού)

@   Ποιοι άλλοι μηχανισμοί (θεσμοί) ωθούν τους σύγχρονους ανθρώπους στον κομφορμισμό;

        Εξετάστε το ρόλο του σχολείου, της ψυχαγωγίας και της μόδας

@   «Κάθε θεσμός απαιτεί συμμόρφωση, αλλά δεν απαγορεύει στο άτομο να διατηρεί την προσωπική του βούληση.»

@   Υποστηρίξτε ότι η θέση του παραπάνω κειμένου είναι ακραία και αντικρούστε την

---

[1] κομφορμισμός: προσαρμογή στον τρόπο συμπεριφοράς που συνηθίζουν οι πολλοί και απομάκρυνση από κάθε πρωτοτυπία